"شهرسوخته" میراثی جهانی که از کمبود اعتبار و امکانات می‌سوزد

به گزارش خبرنگار مهر، هر چند که شهر سوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن با بیش از پنج‌ هزار سال قدمت به‌ عنوان بزرگ‌ترین استقرار شهرنشینی در نیمه شرقی فلات ایران توانست با تلاش مسئولان استانی و کشوری در فهرست جهانی میراث جای خود را باز کند اما بسیاری از فعالان میراث فرهنگی بر این باورند که امکانات تهیه شده در این محوطه باستانی متناسب با عظمت این تاریخ کهن نیست.

با وجود اینکه شهر سوخته در مقیاس بیرونی عظمتی شگرف دارد اما افتادن آتش به جان موزه شهر سوخته در دوم خردادماه سال جاری در حالی که هیچ نگهبانی در موزه حضور نداشت و نبود امکانات اطفای حریق و همچنین توقف 5 ساله کاوش‌های باستانی همگی حکایت از بی‌توجهی به این ثروت هنگفت در مقیاس درونی دارد.

شهر سوخته که در ۵۶ کیلومتری شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل - زاهدان واقع شده است 5 هزار سال پیش دارای تشکیلات مرتب و منظمی بوده و از بعد سازمان‌دهی اجتماعی نیز جزو شهر‌های پیشرفته‌ی زمان خود محسوب می شده است.

با وجود اینکه نظام مرتب و منظم آب‌رسانی و تخلیه فاضلاب، دانش پزشکی پیشرفته و صدها عامل دیگر بر اهمیت این منطقه افزوده اما متاسفانه کمبود اعتبارات در طی سال های گذشته موجب شده تا بسیاری از کاوش هایی که می توانست از حقایق بیشتر و پنهانی که در زیر خاک این شهر پرده بردارد همچنان مدفون باقی بماند.

در حال حاضر بیش از 5 سال از آخرین کاوش در این شهر باستانی می‌گذرد و بهشت باستان شناسان در حال حاضر در کانون بی توجهی خفته است.

شهر سوخته در حالی جزو هفدهمین آثار باستانی و جهانی ایران در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید که هنوز از سیستم اطفای حریق و بسیاری از امکانات رفاهی از جمله هتل، راهنمای گردشگران و مسلط به زبان خارجه برای راهنمایی توریست ها و حتی آب شرب در این محوطه باستانی محروم است.

شهر سوخته محوطه‌ای برای گفتگوی تمدن‌ها

شهر سوخته سیستان که همه ساله پذیرای گردشگران بی‌شماری از سراسر نقاط دنیا است حال با جای گرفتن در فهرست میراث جهانی فرصتی تازه برای هموارسازی گفتگوی تمدن ها و صدور پیام مدنیت و فرهنگ توسط ایرانسان را به تمامی نقاط جهان به دست آورده است.

این محوطه باستانی شگرف نه تنها قابلیت جذب میلیون ها توریست را در خود دارد بلکه می‌تواند محوطه‌ای برای حضور و تجمع مردم جهان و خواهان صلح و دوستی باشد.

ایجاد بسترهای لازم در این منطقه به منظور حضور و اسکان مهمانان خارجی، تامین امنیت و ایجاد امکانات رفاهی و همچنین به نمایش درآوردن یافته های منحصر بفرد این شهر می تواند علاوه بر اینکه سیستان را به قطب جهانی گردشگری در ایران و جهان تبدیل کند در رویه اقتصادی و معیشت مردم سیستان نیز تاثیر گذاشته و اقتصاد این منطقه را متحول کند.

فعال‌سازی تورهای گردشگری، تبلیغات گسترده در جهان و ایجاد جلوه های گردشگری در این منطقه بدون شک شهر سوخته را به محور  صلح و دوستی در جهان تبدیل خواهد کرد.

بسیاری از کارشناسان میراث فرهنگی اعتقاد دارند حال که این فرصت در جهان برای به نمایش درآمدن شهر سوخته به طور رسمی فراهم شده است باید امکاناتی در خور و شایسته این تمدن در حاشیه آن ایجاد کرد و از این فرصت نهایت بهره را برای نجات سیستان و ایجاد خط صلح در بین تمامی کشور های جهان استفاده کرد.

توقف کاوش در شهر سوخته

علیرضا خسروی رییس اداره میراث فرهنگی شهرستان زابل با بیان اینکه تاکنون در شهر سوخته چهار درصد کاوش صورت گرفته است به خبرنگار مهر گفت: امید می‌رود با قرار گرفتن این شهر تاریخی و باستانی کاوش های بیشتری از سر گرفته شود و آثار به دست آمده در این کاوش ها حقایق بیشتری از تمدن را در ایران برای جهانیان نمایان سازد.

خسروی بیان داشت: متاسفانه به دلیل مشکلات اعتباری کاوش های شهر سوخته در حال حاضر متوقف شده است و امید می رود که با توجه به ویژگی و اهمیت این محوطه باستانی منحصر بفرد با نگاه ویژه دولت کاوش ها از سر گرفته شود.

وی تاکید کرد: سیستان نیازمند یک نگاه ویژه مدیریتی است یعنی ابتدا باید ساختار اداری و کارشناسی تقویت شده و در خور جایگاه آن تعریف شود.

وی ابراز داشت: در سیستان ساختارهای اداری موجود و بدنه کارشناسی آن در حد نیازهای میراث فرهنگی و گردشگری با توجه به گستردگی و تعدد آثار باستانی نیست.

وی گفت: سیستان حتی در حوزه گردشگری از وجود کارشناس گردشگری محروم و تا این مشکلات دیده نشده و تخصیص مناسب داده نشود مشکلات همچنان ادامه خواهد داشت.

وی با اشاره به این که کاوش‌ها در محوطه باستانی شهر سوخته مدتی است به دلیل مشکلات اعتباری متوقف شده است افزود: تاکنون حدود 15 فصل کاوش انجام شده است که این کاوش ها قبل از انقلاب توسط ایتالیایی‌ها و بعد از انقلاب به صورت مشترک با کارشناسان ایتالیایی انجام شده، اما بیشتر کاوش ها توسط دکتر سجادی صورت گرفته است.

خسروی ابراز امیدواری کرد با ثبت جهانی این شهر در فهرست آثار باستانی جهان حفاظت و برنامه های کاوش نیز از سر گرفته شود.

وی اذعان داشت: شهر سوخته جزو نخستين شهرهايي است که در فلات ايران شناخته شده که نام کهن باستاني شهرسوخته تاکنون مشخص نشده و اين نام را بوميان و مردم محلي سيستان به اين منطقه داده‎اند.

وی گفت: با توجه به ثبت شهر سوخته وانتخاب ايران به‌عنوان 20 مقصد گردشگري برتر دنیا پيش‌بيني مي‌شود شهر سوخته سيستان و بلوچستان از اين پس ميزبان گردشگران داخلي وخارجي بيشتري باشد.

خسروي بیان داشت: با وجود کاوش‎هاي انجام شده هرساله در فصل‌هاي کاوش، از محققاني در رشته‎هاي گياه شناسي، زمين شناسي، انسان شناسي، جغرافياي طبيعي و پزشکي کمک گرفته مي‎شود و در گورستان شهرسوخته، انواع مختلف گياهان، موادغذايي، سفال، ابزاربازي، انواع پارچه رنگي، وسايل آرايشي کشف شده که اين خصوصيات شهرسوخته را از ديگر محوطه‎هاي باستاني متمايز مي‎کند.

وی ادامه داد: پايگاه بين‌المللي شهرسوخته زابل از سال 75 فعاليت حرفه‎اي خود را به نحو چشمگيري در منطقه سيستان آغاز کرده که اين پايگاه با بهره‎گيري از کارشناسان مجرب در بخش‎هايي از جمله باستان شناسي، رايانه، انسان شناسي و ثبت توانسته نقش بسزايي در معرفي و شناخت هرچه بهتر شهرسوخته ايفا کند.

خسروي اظهار داشت: ايجاد نخستين کارگاه دائمي و مرمت آثار فرهنگي از اقداماتي بود که در پايگاه شهرسوخته ايجاد شده است و امروزه 730 محوطه در پيرامون شهرسوخته کشف شده و به ثبت رسيده است.

شهری که از نبود امکانات می سوزد

با وجود اینکه چندی پیش ملک سنجرانی مدیرکل اسبق میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان از استقرار واحدهای آتش نشانی و همچنین فوریت های پزشکی و ایجاد سایر امکانات لازم رفاهی در این محوطه باستانی خبر داد اما آتش با سوزاندان سالن آمفی تاتر این موزه در دوم خرداد ماه سال جاری زنگ خطر بی توجهی به امکانات اطفای حریق را به صدا در آورد و خط بطلانی بر ادعای مسئولان مبنی بر استقرار نیروهای امداد و نجات کشید.

هر چند آخرین خبرها حکایت از آن دارد که موزه شهر سوخته و اشیاء‌ آن از حریق جان سالم به در برده است اما فعالان میراث‌فرهنگی معتقدند موزه شهر سوخته یکی از مهمترین موزه‌های کشور محسوب می‌شود و تمهیدات ایمنی و حفاظتی آن در حد استاندارد نیست.  

در حال حاضر محوطه باستانی شهر سوخته با وجود ایجاد برخی از امکانات هم چون سرویس های بهداشتی و استراحتگاه برای توریست ها اما فاقد آب است و بسیاری از گردشگران که برای بازدید به این محوطه سفر می کنند از نبود امکانات از جمله آب شرب رنج می برند.

نادرترین شهر جهان

شهر سوخته از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده دار امور مالی خانواده‌شان بوده‌اند.

بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌‌دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند.

هشتاد هکتار شهر سوخته بخش مسکونی بوده است و این شهر مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده که در فصل ششم کاوش نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات این ادعا را ثابت کرد.

در جریان حفاری‌های فصل های گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاه‌های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده می‌‌کرده اند.

در شهر سوخته انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق کاری،انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجا است.

تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق‌های اطراف هامون سبد و حصیر می‌‌بافتند و از این نی‌ها برای درست کردن سقف هم استفاده می‌‌کردند.

 صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است و شهر سوخته بدون شک جز شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.

شهرسوخته که کاوش های باستان شناسی در آن از پیش از انقلاب آغاز شده است سال ها توسط هیات های ایرانی و خارجی بخصوص ایران و ایتالیا مورد فعالیت های پژوهشی قرارگرفته است و حاصل این کاوش ها کشف آثار بی شماری است که هرکدام شهرت جهانی دارد و  اولین سیستم فاضلاب شهری، چشم مصنوعی، اولین جراحی مغز جهان و اولین تصویر انیمیشن دنیا  از جمله آثار منحصر بفرد این شهر تاریخی است.

به گفته کارشناسان، ساکنان شهر سوخته 1500 سال در این شهر سکونت داشتند و جمعیت آن حدود 5000 نفر در آن زمان تخمین زده می شود.

 براساس مستندات کشف شده باستان شناسی و جامعه شناسی، تجارت و بازرگانی، تاریخ شهرنشینی و شهرسازی، سیر تحول معماری، سیر تحول هنرها و فنون سنتی، تاریخ آغاز کتابت، تاریخ پزشکی و علوم وابسته به آن، تاریخ تحول ادیان، علم تغذیه، کشاورزی، دامداری، جانورشناسی و علوم وابسته، گیاه شناسی، زمین شناسی، فلزگری، سفالگری، جواهرسازی، بافندگی، خراطی و منبت کاری از جمله فنون و هنرهای قابل مطالعه در بقایای این شهر بزرگ باستانی است.

چرا شهرسوخته؟

در توضیح اینکه چرا این شهر را به عنوان شهر سوخته می نامند باید اذعان داشت برخی دلیل آن را آثار به دست آماده از آتش سوزی در این شهر می دانند اما برخی دیگر دلیل آن را بروز خشکسالی و در نتیجه مهاجرت ساکنان از این منطقه می دانند.

گفته می شود در زمانی که اطراف شهر سوخته آب فراوانی وجود داشت و دریاچه هامون پرآب بود و زندگی مردم با دریاچه هامون گره خورده و ماهیگیری وکشاورزی از فعالیت های مردم این شهر بوده است، اما رفته رفته با بروز خشکسالی و عقب نشینی آب، ساکنان این شهر ناچار به مهاجرت از آنجا شده اند.

جراحی مغز شگفت‌انگیز

یکی از شگفت‌انگیزترین یافته‌‌های این شهر، پیدایی نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز در شهر سوخته است که در آن جمجمه‌ای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در 4800 سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند که مدت‌ها بعد از این عمل زنده ماند.

در طی کاوش های انجام گرفته در شهر سوخته یک خط کش ساخته شده از چوب آبنوس کشف شد که گفته دکتر سید منصور سید سجادی سرپرست هیات باستان‏شناسی شهر سوخته این خط کش به طول 10 سانتیمتر با دقت نیم میلیمتری نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده اند.

از گور باستانی موسوم به شماره 761 کهن ترین تخته نرد جهان به همراه 60 مهره ی آن در شهر سوخته پیدا شد که این تخته نرد بسیار قدیمی‌تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی "اور" در بین النهرین پیدا شده بود.

این تخته نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است و روی این تخته نرد، ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته نقش بسته است.

نخستین انیمیشن جهان

باستان شناسان هنگام کاوش در گوری 5 هزار ساله جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با یک درخت روی آن دیده می شود و پس از بررسی این شی دریافتند نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه‌های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه‌ای که حرکت بز به سوی درخت را نشان می دهد.

هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته‌ است در 5 حرکت، بزی را طراحی كند كه به سمت درخت حركت و از برگ آن تغذیه می کند.

.............................

گزارش: بابک رحیمیان